Giáo sư Nguyễn Văn Tuấn, Đại học New South Wales (Australia) nhận xét về sự tăng đột biến số giáo sư, phó giáo sư năm 2017 ở Việt Nam và nêu 10 đề nghị cải cách quy trình và tiêu chuẩn cho chức vụ giáo sư.

Số giáo sư tăng đột biến không phải lần đầu

Báo chí và nhiều người trong giới học thuật đã nhận xét số giáo sư và phó giáo sư năm nay tăng "đột biến" so với năm trước. Tôi xem lại con số thì sự gia tăng chủ yếu là ở nhóm phó giáo sư (tăng gần 80%, từ 638 lên 1.141), còn nhóm giáo sư thì tăng 30% (từ 65 lên 85 người). Đúng là có tăng bất thường.

Nhưng tôi nghĩ nếu nhìn lại quá khứ thì cũng đã có những đợt tăng đột biến như thế. Có thể xem biểu đồ dưới đây để thấy xu hướng tôi vừa đề cập. Quy chế phong giáo sư ở Việt Nam bắt đầu từ 1980 và năm đó có đến 83 người được phong giáo sư và 347 người là phó giáo sư.

Hai năm sau, số giáo sư và phó giáo sư lần lượt là 117 và 664, tính ra tăng 82% so với năm 1980. Năm 1992, Nhà nước phong chức danh giáo sư cho 247 người, và con số này là kỷ lục trong suốt 38 năm qua. Ngay cả những năm 1984, 1992, 1996 và 2002, con số giáo sư dao động trong khoảng 115 đến 210. Do đó, có thể nói con số giáo sư được công nhận năm 2017 không phải là quá cao.

Tuy nhiên, con số phó giáo sư được công nhận năm 2017 thì đúng là cao một cách bất thường so với suốt thời gian từ năm 1980 đến 2016.

Biểu đồ thể hiện số giáo sư (màu hồng) và phó giáo sư (màu xanh) được phong hay công nhận từ năm 1980 đến 2017.

Để thấy những con số giáo sư, phó giáo sư của Việt Nam là bất bình thường, hãy nhìn sang Thái Lan để so sánh. Số liệu năm 2015 của Bộ Giáo dục Thái Lan cho biết các đại học hiện có 6376 associate professor (tức phó giáo sư) và 754 professor (tức giáo sư). Tính chung, các đại học Thái Lan có khoảng 7.130 giáo sư và phó giáo sư. Ở Việt Nam, tính từ 2001 đã có 981 giáo sư và 8.074 phó giáo sư, tức tổng số cao hơn Thái Lan khoảng 27%.

10 đề nghị cải cách quy trình và tiêu chuẩn giáo sư

Tôi có năm đề nghị "nên" và năm "không nên":

Thứ nhất, nên thay đổi nhận thức về giáo sư. Chúng ta nên theo quy chế của đa số đại học trên thế giới và xem giáo sư là một chức vụ, chứ không phải là chức danh hay phẩm hàm.

Thứ hai, nên giao việc bổ nhiệm chức vụ giáo sư cho trường đại học. Điều này đã được các nhà khoa học nêu lên rất nhiều trong thời gian gần đây. Nếu chấp nhận giáo sư là chức vụ, mà chức vụ thì gắn liền với một đại học, một cách hợp lý là nên chuyển việc xét duyệt chức vụ giáo sư cho trường đại học.

Tuy nhiên, nhiều đại học Việt Nam chưa có năng lực độc lập để bổ nhiệm giáo sư. Do đó, tôi đề nghị chỉ giao cho đại học có công bố quốc tế thuộc nhóm "top 10" bổ nhiệm chức vụ giáo sư. Bộ Giáo dục và Đào tạo chỉ cần quản lý quy trình và tiêu chí, chứ không nên can thiệp vào các hội đồng bổ nhiệm của đại học.

Thứ ba, nên mở rộng ba cấp giáo sư: assistant professor (giáo sư trợ lý), associate professor (phó giáo sư) và professor (giáo sư). Đây là xu hướng chung ở các đại học Âu Mỹ. Ngay cả ở Australia, nơi từng theo hệ thống của Anh, nay cũng bắt đầu chuyển sang hệ thống ba cấp giáo sư như Mỹ. Các nước trong vùng như Malaysia, Thái Lan, Philippines, Singapore, Hàn Quốc cũng như vậy. Chuyển sang hệ thống này giúp các nhà khoa học Việt Nam "dễ ăn nói" với đồng nghiệp nước ngoài.

Thứ tư, nên tạo ra hai ngạch giáo sư: nghiên cứu khoa học, giảng dạy và đào tạo. Trong thực tế có những nhà khoa học chỉ làm nghiên cứu khoa học, nhưng cũng có nhiều người tập trung vào việc giảng dạy và đào tạo. Cả hai nhóm cần được ghi nhận đúng mức. Dĩ nhiên, tiêu chuẩn cho hai ngạch giáo sư cũng cần phải uyển chuyển để phản ảnh đúng đặc thù cho từng ngạch.

Thứ năm, nên có giáo sư nước ngoài bình duyệt (đối với một số ngành khoa học thực nghiệm và khoa học tự nhiên). Để người được bổ nhiệm chức vụ giáo sư cảm thấy mình xứng đáng đứng trong hàng ngũ giáo sư trên thế giới, tôi đề nghị mỗi hồ sơ của ứng viên phải có ít nhất một giáo sư nước ngoài bình duyệt. Các giáo sư nước ngoài phải được chọn cẩn thận (như thuộc các trường đại học "top 500") và có thành tích khoa học tốt. Điều này có thể khó lúc đầu, nhưng Đại học Tôn Đức Thắng đã làm và khá thành công.

Ông Nguyễn Văn Tuấn hiện là giáo sư của Đại học Công nghệ Sydney (UTS) và Đại học Notre Dame Australia.

Thứ sáu, không nên bổ nhiệm các quan chức làm giáo sư. Việt Nam có lẽ là một trong vài nơi công nhận chức danh giáo sư cho quan chức. Tôi nghĩ có thể có cách làm khác như ở Australia. Thay vì công nhận chức danh giáo sư cho họ, có thể tạo ra một chức vụ mới gọi là "giáo sư kiêm nhiệm" hay "Conjoint Professor" (có khi gọi là "Adjunct Professor"). Theo quy chế này họ có quyền dùng chức danh "giáo sư kiêm nhiệm", nhưng không được dùng "giáo sư".

Thứ bảy, không nên có những tiêu chuẩn cứng nhắc như viết sách. Viết sách có thể xem là một tiêu chuẩn, nhưng không nên xem đó là yếu tố quyết định cho các chức vụ giáo sư. Thành tựu khoa học của một cá nhân không thể chỉ phản ánh qua sách. Thật ra, ở Australia, một số ngành người ta không xem việc biên soạn sách là tiêu chuẩn quan trọng.

Thứ tám, không nên theo đuổi những tính toán máy móc như điểm bài báo trên các tập san có bình duyệt ở nước ngoài tương đương hay cao hơn một chút so với những bài báo công bố trên các tập san ở trong nước. Các tập san khoa học nước ngoài, dù là có bình duyệt, cũng "thượng vàng hạ cám", tức là rất khác nhau về phẩm chất. Một công trình trên tập san New England Journal of Medicine, Lancet, JAMA, Nature, Science, Cell thì không thể xem tương đương với hay cao hơn chỉ 1-2 điểm so với một tập san như Medical Journal of Australia hay Y học thực hành được.

Thứ chín, không nên "bình quân hóa" trong xét duyệt công trạng khoa học. Hiện nay, một số ngành có xu hướng đánh đồng công trạng trong công trình nghiên cứu khoa học, mà theo đó rất nhiều ứng viên không đóng vai trò quan trọng trong bài báo vẫn được tính điểm như các tác giả khác (kể cả tác giả chủ trì). Cần nhớ rằng bổ nhiệm chức vụ giáo sư là nhận dạng và khuyến khích tính độc lập của nhà khoa học, nên cần đòi hỏi họ phải là tác giả chính các công trình khoa học quan trọng, chứ không thể "ăn theo" mà vẫn có điểm. Điều này có ý nghĩa quốc gia, bởi vì hơn 70% các bài báo khoa học trên các tập san quốc tế là do hợp tác với nước ngoài và thường do người nước ngoài chủ trì. Chúng ta phải thay đổi tình hình này bằng cách thay đổi tiêu chuẩn bổ nhiệm giáo sư.

Thứ mười, không nên quá chú trọng vào lượng. Nhiều người có xu hướng quan trọng hóa số lượng bài báo quốc tế, số chức danh "danh dự" như "giáo sư thỉnh giảng" hay số giải thưởng. Tuy nhiên, vấn đề không phải là lượng mà là phẩm. Những ứng viên với vài công trình quan trọng trên các tập san đỉnh hay có nhiều trích dẫn là những người cần phải được quan tâm hơn những người công bố nhiều nhưng không có tác động. Những chức danh mang tính ngoại giao như "giáo sư thỉnh giảng" không có ý nghĩa hay trọng lượng gì trong việc bổ nhiệm giáo sư cả, nhưng những người được mời nói chuyện trong các hội nghị quốc tế tầm vài nghìn người chính là những người cần được ghi nhận.

Tác giả: GS Nguyễn Văn Tuấn

Nguồn tin: Báo VnExpress