Đền Bạch Mã nằm trên địa bàn thôn Tân Hà xã Võ Liệt huyện Thanh Chương. Theo truyền thuyết và đền phả thì Đền Bạch Mã được lập để thờ danh tướng Phan Đà người thôn Chi Linh xã Võ Lỉệt. Bạch Mã là gọi theo tên con ngựa trắng mà tướng Phan Đà thường cưỡi khi ra trận. Sử cũ và truyền thuyết ở Thanh Chương cho biết: tuổi trẻ Phan Đà là cậu bé thông minh, tuấn tú có tài võ nghệ được nhân dân tin yêu, bạn bè mến phục. Năm 1418 khi Bình Định Vương Lê Lợi về tại Nghệ An, Phan Đà đã đưa tòan bộ nghĩa quân của mình gia nhập vào nghĩa quân của Lê Lợi và lập được nhiều công lớn và hy sinh trong một trận chiến khi mới 24 tuổi.
Đánh giá công lao của ông, sau này vua Lê Thái Tổ ( Lê Lợi) đã truy phong cho ông là “Đô Thiên Đại Đế Bạch Mã Thượng Đẳng Phúc Thần” cho lập đề thờ và liệt vào hàng “Điển lễ Quốc tế”, nghĩa là tế lễ theo nghi thức nhà nước do quan triều đình làm chủ tế. Về sau các triều đại phong kiến đã tiếp tục sắc phong hơn 100 đạo sắc và gia phong là Thượng Thượng Thượng Đẳng tối linh tôn thần. Từ xa xưa Đền Bạch Mã nổi tiếng rất linh thiêng, người xe qua đây kể cả quan lại cũng phải dừng lại cất mũ nón vái lạy. Thần Đền cũng đã giúp người dân Võ Liệt nói riêng và người dân trong vùng vượt qua nhiều trận thiên tai, giặc giã. Ở đây vẫn còn truyền tụng câu chuyện vào dịp giỗ thần Đền (13/6 âl) là sẽ có mưa dù có thể trước và sau đó trời vẫn nắng nóng.
Đền Bạch Mã cũng là nơi ghi dấu ấn nhiều sự kiện lịch sử quan trọng gắn với các sự kiện chinh phục phương Nam của nhiều triều đại phong kiến, nhiều bậc vua chúa đã từng đến dâng hương và lưu trú tại đền Trong cao trào cách mạng 1930 -1931 Đền Bạch Mã được sử dụng để tổ chức các hoạt động bí mật của tổ chức Nông hội xã Võ Liệt; năm 1945 nhân dân tổng Võ Liệt đã tập trung tại đền trước lúc Đến huyện đường lật đổ chính quyền thực dân phong kiến và rất nhiều sự kiện quan trọng khác.
Không những nổi tiếng linh thiêng, Đền Bạch Mã còn là một công trình kiến trúc có giá trị lịch sử văn hóa. Là công trình tưởng niệm một danh tướng do đích thân nhà vua ra chiếu chỉ nên đã được đầu tư thực hiện cẩn trọng. Công trình gồm có Tam Quan, Nghi Môn, Thượng điện, Trung điện, Hạ điện, Tả vu và Hữu vu với nhiều kiến trúc độc đáo. Đặc biệt, sau hơn 500 năm các màu sơn trên cánh cửa vẫn tươi tắn rõ nét. Trong Đền còn lưu giữ được nhiều cổ vật và đồ tế khí quý hiếm… Với những giá trị như vậy ngày 24/3/1994 Bộ Văn hóa Thông tin đã có Quyết định xếp hạng Đền Bạch Mã là “Di tích lịch sử văn hóa - Kiến trúc nghệ thuật” cấp Quốc gia. Từ khi được xếp hạng di tích cấp quốc gia Đền Bạch Mã thường xuyên được sự quan tâm của UBND tỉnh, Sở Văn hóa Thông tin, Ban Quản lý di tích và danh thắng hỗ trợ kinh phí để tu sửa, tôn tạo, khôi phục lễ hội nhằm bảo vệ và phát huy tốt giá trị của di tích.
Lễ hội đền Bạch Mã đã có từ rất lâu đời. Trước đây, hàng năm tại đền được tổ chức 2 sự kiện. Đó là lễ tế hiệp được tổ chức vào dịp đầu xuân để tế thần Bạch Mã và các thành hoàng trong vùng. Lễ tế điển được tổ chức vào ngày 13/6 âl là ngày mất của tướng quân Phan Đà để tế thần Bạch Mã và những người được thờ phụng trong đền, bao gồm các phó tướng và nghĩa quân đã cùng Phan Đà chiến đấu. Từ sau cách mạng Tháng Tám do nhiều nguyên nhân các hoạt động này không được tổ chức thường xuyên. Từ sau khi đền được xếp hạng, huyện và xã đã bắt đầu khôi phục dần các hoạt động và từ năm 2001 đến nay Sở văn hóa thể thao… đã cùng huyện khôi phục lễ hội. Hàng năm lễ hội được tổ chức rất quy mô, ngày càng thu hút được sự quan tâm của cán bộ nhân dân và du khách. Cùng với tổ chức lễ hội, bằng công tác xã hội hóa, lãnh đạo huyện đã mời gọi sự giúp đỡ, đầu tư của con em trên khắp mọi miền đất nước, các nhà hảo tâm và sự đóng góp của cán bộ và nhân dân với số tiền hàng tỷ đồng để tiếp tục mở rộng khuôn viên và các công trình. Trước mùa lễ hội năm nay đã tiếp tục đầu tư trên 1,7 tỷ đồng trùng tu, tôn tạo Thượng điện, Trung điện; Mua sắm bàn ghế, đồ dùng, đồ tế khí, lầu hóa hương: Làm nhà BQL kiêm đón tiếp khách, nhà soạn lễ, nhà kho, sân để xe, hệ thống bờ rào, kè lại hệ thống ta luy, bờ dải trước đền; Làm hệ thống mương thoát nước: Hệ thống đường di xung quanh di tích. Những thay đổi mới này chắc chắn sẽ làm hài lòng du khách.
Cũng như mọi năm lễ hội năm nay sẽ được tổ chức vào các ngày 9, 10- 2 âl, với 2 phần chính là phần lễ và phần hội được tổ chức song song trong cả 2 ngày lễ. Phần lễ gồm: lễ khai quang, lễ yết cáo, lễ rước thần được tổ chức trong ngày 9 và lễ đại tế được tổ chức vào ngày 10/2. Phần hội gồm các hoạt động văn hóa thể thao như bình thơ, thi người đẹp lễ hội, các môn TDTT như bóng đá, bóng chuyền, vật cù và đập niêu. Trong đó môn bóng chuyền sẽ quy tụ nhiều đội bóng với các vận động viên có tên tuổi trên địa bàn tỉnh tham gia thi đấu. Trong đêm văn nghệ, thi người đẹp lễ hội Ban tổ chức cũng sẽ mời đoàn Nghệ thuật của Trung tâm bảo tồn, phát triển dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh về biểu diễn phục vụ nhân dân và du khách. Để làm phong phú hơn các hoạt động, năm nay huyện sẽ phối hợp với Bào tàng Xô Viết Nghệ Tĩnh tổ chức triển lãm tranh ảnh về truyền thống Xô Viết và các thành tựu Kinh tế- xã hội trong giai đoạn đổi mới của đất nước, của tỉnh và huyện. Huyện đã giao cho Hội Nông dân, Hội phụ nữ và các đoàn thể tổ chức các điểm giới thiệu bán sản phẩm và các hoạt động vui chơi khác. Cùng với đó, việc Đảo Chè – Đập Cầu Cau (nằm gần đền Bạch Mã) đang trở thành một điểm du lịch thu hút nhiều du khách cũng sẽ tạo thêm sức hút để nhiều người đến với lễ hội.
Giữ gìn phát huy giá trị di tích, tổ chức lễ hội truyền thống Đền Bạch Mã là một việc làm thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn, tỏ lòng biết ơn đối với các bậc tiền nhân đã có công với muôn dân trăm họ. Là việc làm thiết thực phát huy bản sắc văn hóa truyền thống của quê hương, đất nước có tác dụng giáo dục sâu sắc đối với mọi tầng lớp nhân dân, nhất là thế hệ trẻ. Mặt khác việc khôi phục và phát huy lễ hội Đền Bạch Mã còn là điều kiện để giao lưu, hội nhập giữa xã Võ Liệt vói riêng, huyện Thanh Chương nói chung với mọi miền đất nước.
Đánh giá công lao của ông, sau này vua Lê Thái Tổ ( Lê Lợi) đã truy phong cho ông là “Đô Thiên Đại Đế Bạch Mã Thượng Đẳng Phúc Thần” cho lập đề thờ và liệt vào hàng “Điển lễ Quốc tế”, nghĩa là tế lễ theo nghi thức nhà nước do quan triều đình làm chủ tế. Về sau các triều đại phong kiến đã tiếp tục sắc phong hơn 100 đạo sắc và gia phong là Thượng Thượng Thượng Đẳng tối linh tôn thần. Từ xa xưa Đền Bạch Mã nổi tiếng rất linh thiêng, người xe qua đây kể cả quan lại cũng phải dừng lại cất mũ nón vái lạy. Thần Đền cũng đã giúp người dân Võ Liệt nói riêng và người dân trong vùng vượt qua nhiều trận thiên tai, giặc giã. Ở đây vẫn còn truyền tụng câu chuyện vào dịp giỗ thần Đền (13/6 âl) là sẽ có mưa dù có thể trước và sau đó trời vẫn nắng nóng.
Đền Bạch Mã cũng là nơi ghi dấu ấn nhiều sự kiện lịch sử quan trọng gắn với các sự kiện chinh phục phương Nam của nhiều triều đại phong kiến, nhiều bậc vua chúa đã từng đến dâng hương và lưu trú tại đền Trong cao trào cách mạng 1930 -1931 Đền Bạch Mã được sử dụng để tổ chức các hoạt động bí mật của tổ chức Nông hội xã Võ Liệt; năm 1945 nhân dân tổng Võ Liệt đã tập trung tại đền trước lúc Đến huyện đường lật đổ chính quyền thực dân phong kiến và rất nhiều sự kiện quan trọng khác.
Không những nổi tiếng linh thiêng, Đền Bạch Mã còn là một công trình kiến trúc có giá trị lịch sử văn hóa. Là công trình tưởng niệm một danh tướng do đích thân nhà vua ra chiếu chỉ nên đã được đầu tư thực hiện cẩn trọng. Công trình gồm có Tam Quan, Nghi Môn, Thượng điện, Trung điện, Hạ điện, Tả vu và Hữu vu với nhiều kiến trúc độc đáo. Đặc biệt, sau hơn 500 năm các màu sơn trên cánh cửa vẫn tươi tắn rõ nét. Trong Đền còn lưu giữ được nhiều cổ vật và đồ tế khí quý hiếm… Với những giá trị như vậy ngày 24/3/1994 Bộ Văn hóa Thông tin đã có Quyết định xếp hạng Đền Bạch Mã là “Di tích lịch sử văn hóa - Kiến trúc nghệ thuật” cấp Quốc gia. Từ khi được xếp hạng di tích cấp quốc gia Đền Bạch Mã thường xuyên được sự quan tâm của UBND tỉnh, Sở Văn hóa Thông tin, Ban Quản lý di tích và danh thắng hỗ trợ kinh phí để tu sửa, tôn tạo, khôi phục lễ hội nhằm bảo vệ và phát huy tốt giá trị của di tích.
Lễ hội đền Bạch Mã đã có từ rất lâu đời. Trước đây, hàng năm tại đền được tổ chức 2 sự kiện. Đó là lễ tế hiệp được tổ chức vào dịp đầu xuân để tế thần Bạch Mã và các thành hoàng trong vùng. Lễ tế điển được tổ chức vào ngày 13/6 âl là ngày mất của tướng quân Phan Đà để tế thần Bạch Mã và những người được thờ phụng trong đền, bao gồm các phó tướng và nghĩa quân đã cùng Phan Đà chiến đấu. Từ sau cách mạng Tháng Tám do nhiều nguyên nhân các hoạt động này không được tổ chức thường xuyên. Từ sau khi đền được xếp hạng, huyện và xã đã bắt đầu khôi phục dần các hoạt động và từ năm 2001 đến nay Sở văn hóa thể thao… đã cùng huyện khôi phục lễ hội. Hàng năm lễ hội được tổ chức rất quy mô, ngày càng thu hút được sự quan tâm của cán bộ nhân dân và du khách. Cùng với tổ chức lễ hội, bằng công tác xã hội hóa, lãnh đạo huyện đã mời gọi sự giúp đỡ, đầu tư của con em trên khắp mọi miền đất nước, các nhà hảo tâm và sự đóng góp của cán bộ và nhân dân với số tiền hàng tỷ đồng để tiếp tục mở rộng khuôn viên và các công trình. Trước mùa lễ hội năm nay đã tiếp tục đầu tư trên 1,7 tỷ đồng trùng tu, tôn tạo Thượng điện, Trung điện; Mua sắm bàn ghế, đồ dùng, đồ tế khí, lầu hóa hương: Làm nhà BQL kiêm đón tiếp khách, nhà soạn lễ, nhà kho, sân để xe, hệ thống bờ rào, kè lại hệ thống ta luy, bờ dải trước đền; Làm hệ thống mương thoát nước: Hệ thống đường di xung quanh di tích. Những thay đổi mới này chắc chắn sẽ làm hài lòng du khách.
Cũng như mọi năm lễ hội năm nay sẽ được tổ chức vào các ngày 9, 10- 2 âl, với 2 phần chính là phần lễ và phần hội được tổ chức song song trong cả 2 ngày lễ. Phần lễ gồm: lễ khai quang, lễ yết cáo, lễ rước thần được tổ chức trong ngày 9 và lễ đại tế được tổ chức vào ngày 10/2. Phần hội gồm các hoạt động văn hóa thể thao như bình thơ, thi người đẹp lễ hội, các môn TDTT như bóng đá, bóng chuyền, vật cù và đập niêu. Trong đó môn bóng chuyền sẽ quy tụ nhiều đội bóng với các vận động viên có tên tuổi trên địa bàn tỉnh tham gia thi đấu. Trong đêm văn nghệ, thi người đẹp lễ hội Ban tổ chức cũng sẽ mời đoàn Nghệ thuật của Trung tâm bảo tồn, phát triển dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh về biểu diễn phục vụ nhân dân và du khách. Để làm phong phú hơn các hoạt động, năm nay huyện sẽ phối hợp với Bào tàng Xô Viết Nghệ Tĩnh tổ chức triển lãm tranh ảnh về truyền thống Xô Viết và các thành tựu Kinh tế- xã hội trong giai đoạn đổi mới của đất nước, của tỉnh và huyện. Huyện đã giao cho Hội Nông dân, Hội phụ nữ và các đoàn thể tổ chức các điểm giới thiệu bán sản phẩm và các hoạt động vui chơi khác. Cùng với đó, việc Đảo Chè – Đập Cầu Cau (nằm gần đền Bạch Mã) đang trở thành một điểm du lịch thu hút nhiều du khách cũng sẽ tạo thêm sức hút để nhiều người đến với lễ hội.
Giữ gìn phát huy giá trị di tích, tổ chức lễ hội truyền thống Đền Bạch Mã là một việc làm thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn, tỏ lòng biết ơn đối với các bậc tiền nhân đã có công với muôn dân trăm họ. Là việc làm thiết thực phát huy bản sắc văn hóa truyền thống của quê hương, đất nước có tác dụng giáo dục sâu sắc đối với mọi tầng lớp nhân dân, nhất là thế hệ trẻ. Mặt khác việc khôi phục và phát huy lễ hội Đền Bạch Mã còn là điều kiện để giao lưu, hội nhập giữa xã Võ Liệt vói riêng, huyện Thanh Chương nói chung với mọi miền đất nước.
Tác giả bài viết: Trần Đình Hà (Đài Thanh Chương)
Nguồn tin: 
