► Kỳ 1: Những chuyện ít biết quanh di sản thế giới thành nhà Hồ

‘Chảm’ đầu rồng vì làm cháy nhà?

Từ cổng phía Nam, đi sang cổng phía Bắc của thành nhà Hồ, chúng tôi rất dễ dàng nhận ra đôi rồng bằng đá nằm song song ở hai bên đường ngay trung tâm của tòa Thành. Khi hỏi về đôi rồng đá có từ bao giờ, mất đầu từ khi nào thì người dân địa phương chẳng ai biết. Kể cả người già nhất làng như ông Trịnh Văn Hiềng (95 tuổi), làng Xuân Giai, xã Vĩnh Tiến cũng chỉ biết và được nghe những câu chuyện truyền miệng của ông cha để lại.

Đôi rồng đá có chiều dài 3,8m, là đôi tượng rồng lớn nhất trong các triều đại phong kiến Việt Nam được phát hiện. Đôi rồng được chạm khắc tỉ mỉ, tinh xảo bằng đá xanh nguyên khối, thân rồng thon nhỏ dần về phía đuôi, uốn bảy khúc, có vảy phủ kín thân.

Rồng có bốn chi, mỗi chi có ba móng với các vân mây mềm mại. Các khoảng trống dưới bụng và ô tam giác ghép thành bậc đều được chạm hoa cúc và móc hoa lượn mềm, tỉ mỉ. Theo tìm hiểu của chúng tôi thì đôi rồng này giống như rồng được chạm khắc trên thềm bậc ở Hoàng thành Thăng Long (Hà Nội), chính điện Lam Kinh (Thanh Hóa).

Ông Hiềng bảo, đôi rồng đá đẹp là như vậy, xong có điều nó bị chặt mất đầu từ bao giờ, chặt để làm gì, ai chặt? thì chẳng ai biết.

Theo các cụ ngày xửa kể lại, có rất nhiều câu chuyện khác nhau, nhưng những câu chuyện đó cũng chỉ là câu chuyện truyền tai nhau mà chưa có một cơ sở khoa học nào giải thích, chứng minh cho vấn đề này. Có người cho rằng, sở dĩ hai đầu rồng bị chặt là do xưa kia nhà Minh sang sâm lược đã chặt đầu rồng – biểu tượng của nhà Hồ đã đi vào giai thời diệt vong, chấm dứt vương triều Hồ.

Đôi rồng đá mất đầu nằm hai bên đường trong nội thành

Có ý kiến lại cho rằng, thời đó nhiều người bất đồng với chính sách hà khắc của nhà Hồ nên tức và chặt đầu rồng. Cũng có những ý kiến khác, vào thời thực dân Pháp đô hộ, người Pháp bắt nhân dân trong vùng hàng tháng, hàng năm phải trải chiếu hoa từ cổng thành đến đôi rồng đá. Quá bức xúc về việc này nên dân làng đã chặt đầu rồng?.

Câu chuyện dân gian lại kể rằng, ngày xưa ở làng Xuân Giai, xã Vĩnh Tiến, huyện Vĩnh Lộc (nằm cạnh ngay cổng thành phía Nam) thường hay xảy ra các vụ cháy nhà mà không rõ nguyên nhân. Người dân cho rằng sở dĩ dân làng thường xuyên xảy ra hỏa hoạn như vậy là do đôi rồng đá trong Thành quay đầu về làng “phun lửa” nên họ đã chặt đầu đôi rồng đi để dân làng được bình yên.

Có những câu chuyện khác đồn tai nhau rằng, trong mắt rồng ở cung cấm thường được vua chúa cho yểm rất nhiều vàng ngọc châu báu. Một đêm nọ, lợi dụng lúc trời đổ mưa như trút nước, trong thành hoang vắng không bóng người qua lại, hàng chục đạo tặc bí mật chặt đầu đôi rồng mang đi xa đập nát để tìm ngọc quý….

Vẫn chưa có lời giải

Theo người dân nơi đây, sau khi nhà Hồ thất thế, đôi rồng đá cũng biến mất. Mãi đến năm 1938, một người nông dân trong lúc đi cày ruộng trong nội thành đã phát hiện tượng rồng đầu tiên. Nghĩ là rồng trong cung vua thì phải có cặp nên dân làng đã đào bới khắp vùng và tìm thấy được tượng rồng thứ hai.

Con rồng bên trái từ cổng chính thành đi vào

Theo ông Nguyễn Xuân Toán, Phó giám đốc Trung tâm Bảo tồn di sản thành nhà Hồ thì đôi rồng đá trên đã được người Pháp phát hiện vào năm 1938 khi họ làm một con đường nội địa trong thành, chứ không phải được người dân phát hiện như đồn đại.

Vì sao đôi rồng mất đầu, ai đã chặt đầu rồng? Đến nay vẫn chưa có một lý giải nào có cơ sở. Về điều này ông Toán cho rằng, đôi rồng mất đầu là do quân Minh gây ra, vì trong quá trình khai quật cũng như sưu tầm, Trung tâm Bảo tồn di sản thành nhà Hồ cũng đã phát hiện một số con vật khác bị mất đầu như con nghê đá.

“Tất cả cũng chỉ là phỏng đoán và truyền miệng, chứ chưa có một văn bản hay sử sách nào ghi chép vì sao đôi rồng đá bị mất đầu cả. Còn việc bảo đôi rồng có chứa ngọc ngà là không có căn cứ, vì rồng được đục bằng đá nguyên khối, nên không có chuyện vua chúa bỏ ngọc ngà vào đó”, ông Toán khẳng định.

Con rồng bên phải từ cổng chính thành đi vào

Theo tiến sĩ Phạm Văn Đấu (Hội sử học Thanh Hoá) đánh giá đôi rồng đá ở Thành thuộc loại tượng rồng lớn và đẹp nhất hiện còn lại ở Việt Nam. Đôi rồng thể hiện nghệ thuật chạm khắc tinh xảo với đặc điểm khỏe khoắn, đầy đặn. “Sử cũ không ghi chép, cũng không ai biết đôi rồng đá bị mất đầu từ bao giờ, nhưng giả thiết sau khi xâm lược nước ta, quân Minh cho chặt đầu rồng mang về báo công được nhiều người chấp nhận”, tiến sĩ Đấu nói.

Cũng theo Tiến sĩ Đấu, theo những gì ông đã được biết và một số phân tích nhận định của một số nhà sử học có tiếng thì có thể đầu rồng đã bị quân Minh trong lúc bị nghĩa quân Lam Sơn vây hãm trong thành nhiều ngày, do thiếu lương thực, nước uống… trong lúc tức giận đã cho đập phá hết mọi thứ trong thành trong đó có đôi đầu rồng đá.