Cuối những năm 1880, khi người Pháp mang cà phê lần đầu đến Việt Nam, giống cây này trở thành một loại cây quý và chỉ được ươm trồng tại vườn các nhà thờ phía Bắc để phục vụ cho tầng lớp quý tộc. Đến những năm 1920, cây cà phê mới được trồng đại trà ở Đắk Lắk và Gia Lai, Kon Tum. Dù là thức uống của Pháp nhưng khi du nhập vào nước ta, cà phê được Việt hóa, thưởng thức theo cách rất riêng, pha phin. Chiếc phin vốn là vật dụng thông thường, đã được sử dụng để pha chế và thưởng thức theo lối cà phê phin Việt, cấu thành cái hồn thấm đượm bản sắc cà phê Việt.
Phó giáo sư, tiến sĩ nghệ thuật học Nguyễn Thị Minh Thái.
Cà phê phin cho người uống cảm giác sống chậm, cái thú của sự đợi chờ. Những giọng đắng tí tách rơi mang theo từng câu chuyện. Người ta thưởng thức cà phê trong khi làm việc, gặp gỡ, bàn chuyện cùng đối tác, khi trò chuyện cùng bạn bè, người thân... Có thể uống trong quán, ở nhà, ngoài vệ đường... Bên ly cà phê, người uống nhâm nhi và suy tư. Chính sự hưởng thụ đó lại khơi nguồn sáng tạo, tiếp thêm năng lượng. Những chiếc ly thủy tinh cho phép người uống cái quyền được ngắm nhìn những giọt cà phê tí tách rơi và cảm nhận sự đồng điệu với nhịp đập của một con tim. Đây chính là nghệ thuật của cà phê phin mà không phải đồng tiền nào cũng có thể mua được.
Phó giáo sư, tiến sĩ nghệ thuật học Nguyễn Thị Minh Thái cho biết, không có gì mở đầu ngày mới tốt hơn ly cà phê. Không phải ngẫu nhiên mà cà phê trở thành một trong những thức uống được yêu thích nhất thế giới. Nó kích thích, khơi gợi các cuộc đối thoại. Cà phê cũng tạo cảm hứng sâu sắc cho các thi sĩ, nhạc sĩ sáng tạo. Thức uống này gắn liền với văn học - nghệ thuật của Việt Nam. Bóng dáng ly cà phê thấp thoáng trong những bài hát, câu thơ.
"Tôi từng đi nhiều nước trên thế giới, nhưng không đâu cà phê có vị như ở Việt Nam. Với tôi, ly cà phê đúng chất Việt phải được pha bằng hạt cà phê trồng ở Buôn Ma Thuột. Cà phê phin chính hiệu có màu nâu từ cánh gián đến nâu đậm, cho đá vào sẽ chuyển màu nâu hổ phách, một màu nâu trong trẻo rất quyến rũ. Để ra ánh nắng, nhìn ly cà phê đá có màu nâu sáng lung linh. Nhấp một ngậm, vị đăng đắng cứ tan vào lưỡi", Phó giáo sư Minh Thái cho biết thêm.
Những ly cà phê phin nóng theo bà trong những ngày đông Hà Nội, còn khi công tác ở Sài Gòn là cà phê nâu đá đúng phong cách khoáng đạt của người miền Nam. Đi nước ngoài, lúc nào bà cũng nhớ cà phê Việt Nam, vị thức uống không tìm thấy ở bất cứ đâu.
Đạo diễn Phan Xi Nê.
Cùng quan điểm với Phó giáo sư Minh Thái, Phan Xi Nê cho rằng cà phê buổi sớm đã trở thành một nếp sống của người Việt Nam, đặc biệt là ở TP HCM. Ở Sài Gòn, quán cà phê khắp nơi, với nhiều hình thức khác nhau, từ quán cóc, hẻm, bệt đến máy lạnh, rooftop. Các quán cà phê cũng có những thiết kế độc đáo, mang đủ mọi phong cách khác nhau. Mọi người uống cà phê không chỉ để tỉnh táo vào buổi sáng, mà còn là để bắt đầu những câu chuyện hàn huyên, gặp gỡ. Giữa một đô thị tất bật như Sài Gòn, thì những khoảnh khắc ngồi bên cạnh ly cà phê phin trở nên đặc biệt bởi nó như một cách để sống chậm.
Đạo diễn Em là bà nội của anh tâm sự: "Khi du học ở Mỹ, hương vị cà phê của Starsbuck hay Coffee Bean không thể thay thế mùi hương đăng đắng của cà phê phin Việt Nam. Một ly cà phê phin buổi sáng ở nhà tự pha bỗng đem đến cho tôi cả hương vị quê nhà đến nước Mỹ".
Hầu như mỗi lúc sáng tác, Phan Xi Nê thường ngồi ở quán cà phê, nơi mà vừa đủ yên tĩnh để mình tập trung làm việc, đồng thời cũng đủ tấp nập để mình có thể cảm nhận được nhịp đập của cuộc sống. Ly cà phê đem đến cho anh sự sảng khoái về tinh thần. Vị đắng của cà phê, vị ngọt của sữa, và cả mùi hương đặc trưng cũng giúp anh kích thích sự sáng tạo.
Ly cà phê phong cách Việt nói chung và ly cà phê sữa đá Sài Gòn nói riêng gắn liều với nhiều thế hệ nghệ sĩ. Tuy nhiên, theo xu hướng, cà phê hoà tan lên ngôi vì sự tiện lợi. Do đó, Vinacafé cho ra đời sản phẩm Chất Sài Gòn cà phê sữa đá với hương vị đậm ngon như cà phê pha phin.
Tác giả bài viết: Mai Thương
